انسان موجودی اجتماعـی است که از طریق ارتباط به تبادل احساسات، نگرش ها و هیجانات می پردازد و بدین وسیله نیازهای جسمی و روانی خود را تأمین مـی کند. ارتباط فرآینـدی پویا بین انسان هاست که جهت تأثیر گذاری، کسب حمایت متقابـل و کسب آنچـه جهت تندرستـی، رشد و بقاء ضـروری است استفاده مـی شود و زندگـی بدون ارتباط، خامـوش، کشنده و مرگبار خواهـد بود.
ارتباط به منظور انتقال پیام بطور صحیح و استفاده و فهم درست از کلمات است. پیام عبارت است از بیان تفکرات و احساسات در قالب کلمات، نماد ها یا زبان بدن.
در موقعیت های بهداشت و درمان ، ارتباط در جهت برقراری پیوندی حیاتی بین بیماران ، خانواده هایشان،پرستاران، پزشکان و سایر کارگزاران مراقبت سلامت بکار می رود فرایند ارتباط شامل فرستنده پیام، کانال ارتباطی، دریافت کننده و بازخورد است. بنابراین برای برقراری ارتباط ابتدا فرستنده پیام باید فکر، اندیشه، عقیده یا احساسی داشته باشد تا بتواند پیام را تشکیل داده و منتقل کند.
با توجه به این فرایند اگر پیام فاقد بازخورد باشد ارتباط به صورت یک جانبه انجام می شود و هرگاه گیرنده عکس العمل و نظر خود را درباره محتوای پیام به اطلاع فرستنده برساند ارتباط دوجانبه بوده و این نوع ارتباط مؤثر است.
اهمیت ارتباط
ارتباط مستلزم انتقال اطلاعات از فرد فرستنده به فرد گیرنده به منظور افزایش دانش گیرنده، توانمندسازی وی برای انجام وظایف یا تاثیر گذاری بر نگرش ها و رفتارهای او می باشد. درک بهتر نحوهء وابستگی ارتباط با مسائل بهداشتی ، در نهایت می تواند به کاهش بروز بیماری، رنج بشری و میزان مرگ و میر ، ضمن افزایش رفاه فیزیکی و روان شناختی و رضایتمندی از مراقبت بهداشتی در میان اعضای جامعه کمک نماید. گاهی رابطهء نامطلوب مانع از بهبود بیماری خواهد شد و حتی ممکن است بیمار را برای همیشه از سلامت و یا زندگی سالم محروم سازد . در مقابل رابطهء مطلوب بیش از درمان با دارو در بهبودی بیمار اثر می گذارد. از اینجاست که پرستار آگاه و متعهد، بیش از برخوردهای خشک و فیزیکی با بیمار، به روابط اخلاقی،عاطفی و حمایتی اهمیت می دهد. آثار و نتایجی را که حسن رابطه با بیمار در بهبود و تامین سلامت روح و جسم او خواهد داشت نیز همگان را به ضرورت این مهم واقف می سازد. با برقراری ارتباط مشکلات بیماران تعیین وبه استنـاد آن برنامـه ریزی مراقبتـی درمانـی تنظیـم می گردد. پرستاران با برقراری ارتباط مشکلات و نیاز های بیمار را تشخیص داده و برنامه درمانی را تنظیم می نمایند. از طریق ارتباط بیمار احساس امنیت نموده و به تیم درمانی اعتماد می کند. لذا برقراری ارتباط مؤثر بطور وسیعی به عنوان یک شاخص کلیدی جهت رضایت ، همکاری و التیام بیمار در نظر گرفته شده است و توانایی برقراری ارتباطی مؤثر با دیگران، قلب تمامی مراقبت ها از بیماران محسوب می شود. بنابراین هر پرستاری باید از عهدهءاین مهم بر آید.
شیوه برقراری ارتباط
به طور کلی به دو حالت کلامی و غیر کلامی انجام می شود.
۱. ارتباط کلامی: در این نوع ارتباط استفاده از کلمات بصورت گفتاری یا نوشتاری صورت گرفته و در شرایطی که نیاز به گفتگو و محاوره باشد، استفاده می شود. مسئله مهم این است که گیرنده چیزی را که می شنود ، بگوید.با توجه به اینکه مددجویان با بیماری روانی خاص، قادر به درک مفاهیم انتزاعی خاصی نیستند. بنابراین پرستار نیاز به فرستادن پیام هایی دارد که شامل عقاید عینی باشد
۲. ارتباط غیر کلامی: تاکنون تعارف متعددی از ارتباط غیر کلامی ارائه شده است: روتر و همکاران بیان کرده اند که بیان احساسات در طی ملاقات های پزشکی مربوط به ارتباطات غیر کلامی می شود.
محرابیان نیز در مطالعات خود با عنوان تاثیر انواع مدل های ارتباطی به این نتیجه رسیده که ارتباط غیر کلامی ۵۵درصد، تن و ریتم صدا ۳۸درصد و ارتباط کلامی فقط ۷ درصد در انتقال پیام نقش دارند برخی مواقع پیام های غیر کلامی با پیام های کلامی تناقض دارد که به خوبی قابل شناسایی است. اعمال گویاتر از کلمات است.
روش های برقراری ارتباط غیرکلامی
عبارتند از: زبان بدن، حالات چهره، تماس چشمی، وضعیت ظاهر، تن صدا و لمس، مواردی مثل نزدیکی فیزیکی و شرایط محیطی نیز در برقراری این نوع ارتباط اهمیت دارند.
۱. زبان بدن ( Body language ): شامل نحوهء نشستن، راه رفتن، ایستادن، حرکات دست و وضعیت قرارگیری بدن است . زبان بدن در گوش دادن اثربخش بسیار مهم است و پیام های زیادی به همراه دارد. زبان بدن همچنین اطلاعات زیادی را در مورد خودپنداری فرد آشکار می سازد.مثلا افراد افسرده که قامتی خمیده دارند، حاکی از احساس خودپنداری پایین است.هرگاه شنونده قادر باشد درک خود را از زبان بدن فرستنده به شکل مناسبی منعکس کند ،ارتباط تا حد قابل توجهی بهبود میابد
۲.حالات چهره( Facial expression): حالت صورت مهم ترین بیان کننده بدن می باشد. حالت چهره نشان دهندهء احساسات و هیجانات می باشد. در برقراری ارتباط هیچ چیز مانند یک لبخند یا چهره شاد اثر بخش نمی باشد. اما خنده بسته به تن آن می تواند مفاهیم خوشحالی یا تمسخر را منتقل کند.
۳. وضعیت ظاهری( Appearance): وضع ظاهر و نحوهء لباس پوشیدن پایه ای برای قضاوت اولیه در مورد افراد است. پوشیدن لباس خاص یا یونیفرم معنای خاصی دارد و در بسیاری از ویژگی های رفتاری و نگرشی قابل تشخیص است
۴. تماس چشمی: چشم ها به روش های مختلفی در ایجاد ارتباط نقش دارند. نگاه کردن یا نکردن به طرف مقابل می تواند نشاندهندهء توجه یا عدم توجه نسبت به او باشد.تماس چشمی در فرهنگ ها ی مختلف معانی متفاوتی دارد .حتی خود چشم ها حامل پیغام هستند، برای مثال در موقع عصبانیت چشم مثل ستاره تایت می شود- در موقع تنفر تنگ می شوند و در موقع ترس باز می ماند. و در بعضی از فرهنگ ها تماس چشمی حتی نشانه بی احترامی و عدم نزاکت است.
۵. ارتباط بوسیله صدا یا ادا کردن کلمات( Paralinguistic): در برقراری ارتباط آهنگ یا لحن صدا به تنهایی موجب انتقال ۳۸% از پیام می شود.
۶. ارتباط از طریق لمس ( Haptic):
لمس کردن یک رفتار شخصی است که در افراد مختلف معنای مختلفی دارد. خانواده، فرهنگ، مذهب تاثیر زیادی در تجربه لامسه دارد. فاکتورهایی از قبیل سن، جنس نیز در تاثیر این حس دخالت دارد. لمس به عنوان یکی از مؤثرترین راه های غیر کلامی جهت بیان احساسات مانند آسودگی و عشق و دلبستگی و امنیت و عصبانیت و محرومیت و پرخاش و هیجان و… می باشد. ما از دست هایمان در بسیاری از اقدامات پرستاری استفاده می کنیم، ولی باید با احتیاط استفاده شود زیرا بعضی آنرا بی احتیاطی می دانند. لمس در بچه ها،جهت تکامل “من” لازم است و در افراد مسن نشانه توجه است. به عبارت دیگر استفاده مناسب از لمس مورد قبول همگان نست و بستگی به فرهنگ هر جامعه دارد. رفتارهای احساسی مانند در آغوش گرفتن در حرفه پرستاری مناسب نیست، اما کاربرد لمس به خصوص در هنگام کار با کودکان مشکل دار، نوجوانان و سالمندان اغلب ضروری است.
